युनिकोड
मिति
रूपान्तरण 
खोज पत्रकारिता
खोज पत्रकारिता
श्रीकृष्ण डङ्गोल
नेपालको तान्त्रिक परम्परा र नेवारी संस्कृतिमा जयबागेश्वरी माताको कलेवर फेर्ने अनुष्ठान अत्यन्तै गहिरो र संवेदनशील प्रक्रिया हो। प्रत्येक १२ वर्षमा सम्पन्न हुने यो अनुष्ठान केवल माटोको मूर्ति बदल्ने प्रक्रिया मात्र होइन। यो जीवन, चेतना र शक्ति स्थायी रहिरहने सनातन सिद्धान्तको प्रत्यक्ष प्रमाण हो। यस अनुष्ठानले मानव जीवन, मृत्यु र समयको चक्रसँग सम्बन्धित गहिरो दार्शनिक सन्देश पनि दिन्छ।
ऐतिहासिक र सांस्कृतिक पृष्ठभूमि
जयबागेश्वरी मन्दिर काठमाडौँ उपत्यकाको धार्मिक र सांस्कृतिक केन्द्र हो। यहाँ माताको मूर्तिलाई प्रत्येक १२ वर्षमा नयाँ कलेवरमा पुनःनिर्माण गरिन्छ। यो अनुष्ठान केवल भौतिक रूपान्तरण मात्र होइन। वास्तविक शक्ति, प्राण र चेतना निरन्तर रहन्छ।
नेवार समुदायले यसलाई जीवन र चेतनाको निरन्तरताको प्रतीकको रूपमा लिएर आएको छ। इतिहासले प्रमाणित गरेको छ कि जयबागेश्वरी कलेवर फेर्ने प्रक्रिया सयौँ वर्ष पुरानो हो। प्रारम्भमा यो अनुष्ठान केवल उच्च वर्ग र तान्त्रिक गुरुहरूले मात्र संचालन गर्थे। तर कालक्रमसँगै, समुदायका सम्पूर्ण सदस्यहरू यसमा सहभागी हुने परम्परा विकसित भयो। यो केवल धार्मिक कार्य मात्र होइन, सामाजिक एकता र सांस्कृतिक पहिचानको प्रतीक पनि बन्यो।
अनुष्ठानको प्रारम्भ: शान्ति तीर्थ र पवित्र जल
अनुष्ठानको पहिलो चरण शान्ति तीर्थको पवित्र जलबाट सुरु हुन्छ। मन्दिरका गुठियार र रैकरमीहरूको टोली मध्यरातमा शान्ति तीर्थ पुग्छ। यहाँ कलशमा जल भरेर तान्त्रिक पूजापछि मात्र अनुष्ठानको यात्रा सुरु हुन्छ। शान्ति तीर्थको जल शुद्धता, शान्ति र दिव्य ऊर्जा को प्रतीक हो।
शान्ति तीर्थमा जल भर्ने परम्परा केवल आध्यात्मिक शुद्धताको लागि होइन। यसले अनुष्ठानको आरम्भ नै पवित्रता, शान्ति र शक्ति मार्फत हुनु पर्ने सन्देश दिन्छ। टोलीले जल उठाएर मन्दिर ल्याउँछ र कलशमा भर्ने प्रक्रिया गहिरो ध्यान, मन्त्र जाप र तान्त्रिक विधि अनुसार सम्पन्न हुन्छ।
जीवनन्यास: प्राणको स्थानान्तरण
कलेवर फेर्ने अनुष्ठानको सबैभन्दा महत्वपूर्ण चरण जीवनन्यास हो। जीवनन्यासमा मन्दिरमा रहेका गणेश, भैरव र जयबागेश्वरी माताको सक्रिय प्राण फरक-फरक कलशमा स्थानान्तरण गरिन्छ।
यी कलशहरू केवल भाँडो वा मूर्ति होइनन्। यी अस्थायी सिंहासन हुन्, जहाँ देवीको चेतना सुरक्षित रहन्छ। नयाँ मूर्ति तयार नभएसम्म कलशमा रहेको प्राणको दैनिक पूजा निरन्तर जारी रहन्छ।
जीवनन्यासले भौतिक मूर्ति नाशवान् भए पनि ऊर्जा र चेतना स्थायी रहन्छ भन्ने सिद्धान्त पुष्टि गर्छ। यो प्रक्रिया अत्यन्त जटिल र संवेदनशील छ। प्रत्येक चरणमा तान्त्रिक नियमको पूर्ण पालन अनिवार्य छ।
पुरानो कलेवर विसर्जन र नयाँ निर्माण
पुरानो कलेवर १२ वर्षपछि जीर्ण भएपछि नयाँ रूप तयार पारिन्छ। देवीका पाउ (धलोट वा धातुको अंश) भने जस्ताको तस्तै राखिन्छ। पाउ माथिका माटोका अंश मात्र तान्त्रिक नियम अनुसार हटाइन्छ।
यो कार्य अत्यन्त संवेदनशील भएकाले गर्भगृहमा सर्वसाधारणको प्रवेश निषेध हुन्छ। कलाकार र चित्रकारलाई मात्र पूजा सम्पन्न भएपछि प्रवेश अनुमति दिइन्छ। नयाँ मूर्ति बनाउँदा पनि माताको प्राण, शक्ति र चेतना निरन्तर रहन्छ।
नयाँ मूर्ति तयार पार्ने क्रममा विशेष ध्यान दिनुपर्ने बुँदा भनेको माटोको छनोट र मिश्रण हो। प्रत्येक माटोको अंशमा मन्त्र जाप, पूजा र तान्त्रिक विधि अनुसार ऊर्जा प्रवाहित गरिन्छ। यसले मूर्तिमा केवल भौतिक स्वरूप मात्र होइन, दिव्यता र चेतना पनि समाहित हुन्छ।
विघ्न रक्षक: इना गणेद्य
१२ वर्षे कलेवर परिवर्तन प्रक्रियामा कुनै विघ्न नआओस् भनेर गुह्येश्वरी दक्षिणतर्फको प्राचीन गणेश स्वरूप इना गणेद्यलाई जयबागेश्वरीमा प्रतिष्ठा गरिन्छ। नेपाल भाषामा यस विशेष पूजालाई एचिकाया पूजा भनिन्छ।
इना गणेद्य परिवर्तनका रक्षक (Guardian of Transition) का रूपमा स्थापित रहन्छन्। यसले अनुष्ठानको सफलताका लागि सुरक्षा र अनुशासनको महत्वलाई प्रतिपादन गर्छ। साथै, मन्दिरभित्र शिर नछेदिएको गणेशको मूर्तिले माता पार्वतीले सिर्जना गरेको पूर्ण गणेशको प्रतिनिधित्व गर्छ। यसले अखण्ड चेतना र सम्पूर्ण सुरक्षा को सन्देश दिन्छ।
जीवनन्यासको साइत
जीवनन्यासको साइत जोशी (ज्योतिषी) ले निकाल्छन्। पानी भरेको बाटामा राखिएको जलधाराको केन्द्र हेरेर उपयुक्त समय निर्धारण गरिन्छ। यसले देखाउँछ—प्राण स्थानान्तरण जस्तो ठूलो कार्य ब्रह्माण्डीय नियमसँग मेल खाएर मात्र सम्पन्न हुन्छ।
अनुष्ठान सफलतापूर्वक सम्पन्न भएपछि क्षमा पूजा गरिन्छ। यसले मानवीय त्रुटि र प्रकृतिमा हस्तक्षेपका लागि देवता र प्रकृतिबाट क्षमा याचना गर्ने परम्परालाई जनाउँछ।
तान्त्रिक र दार्शनिक महत्व
कलेवर फेर्ने अनुष्ठान केवल मूर्ति परिवर्तन होइन। यो प्रक्रिया भौतिकताभन्दा चेतना र प्राणलाई प्राथमिकता दिने सनातन सत्यको अमूल्य धरोहर हो। नयाँ मूर्ति बने तापनि भित्रको शक्ति हजारौँ वर्ष पुरानो रहन्छ।
यसले हामीलाई सिकाउँछ—शरीर नाशवान् हुन्छ, तर चेतना अमर रहन्छ; रूप बदलिन्छ, तर शक्ति निरन्तर रहन्छ।
सामाजिक र सांस्कृतिक प्रभाव
जयबागेश्वरी कलेवर फेर्ने अनुष्ठान केवल धार्मिक क्रिया नभई समाजमा सांस्कृतिक र सामुदायिक सम्बन्धको प्रतीक पनि हो। नेवार समुदायले यसमा सामूहिक सहभागीता जनाउँछन्। यसले सांस्कृतिक स्थायित्व र सामूहिक चेतनालाई बलियो बनाउँछ।
समुदायका बृद्धवृद्धा, युवा र बालबालिकाले यस अनुष्ठानमार्फत संस्कार, ज्ञान र चेतनाको सम्प्रेषण पाउँछन्। यसले परम्परा र इतिहासलाई भावी पुस्तासम्म सुरक्षित राख्ने कार्य गर्छ।
अमरत्व र चेतना: अनुष्ठानको संदेश
यस अनुष्ठानले जीवन र मृत्युलाई बुझ्ने महत्वपूर्ण सन्देश दिन्छ। जसरी माताको माटोको संरचना १२ वर्षमा जीर्ण हुन्छ, त्यसरी नै हाम्रो भौतिक शरीर पनि नाशवान् हुन्छ। तर प्राण र चेतना निरन्तर रहन्छ। जीवनन्यासले प्राणको अस्थायी स्थानान्तरणबाट भौतिकता भन्दा चेतनालाई उच्च स्थान दिएको छ।
यो प्रक्रिया भौतिकताको सीमा नाघेर देवत्वको निरन्तरताको प्रमाण हो। पुरानो मूर्तिमा रहेको प्राण नयाँ मूर्तिमा पुनःस्थापन हुन्छ। यसले हजारौँ वर्ष पुरानो शक्ति र चेतना कायम रहन्छ।
सम्पूर्ण अनुष्ठानको सार
जयबागेश्वरी कलेवर फेर्ने १२ वर्षे महा-अनुष्ठान केवल मूर्ति बदल्ने प्रक्रिया होइन। यो जीवन, चेतना र शक्ति स्थायित्वको अमूल्य धरोहर हो। यसले हाम्रो भौतिक र आध्यात्मिक जीवन, समय र चेतनाको सम्बन्ध बुझाउँछ।
शरीर बदलिन्छ, तर चेतना अमर रहन्छ। रूप बदलिन्छ, तर शक्ति निरन्तर रहन्छ। यो परम्परा नेपाली तान्त्रिक सभ्यताको अमूल्य धरोहर हो र आज पनि जीवन्त छ।
यस अनुष्ठानले हामीलाई सिकाउँछ—भौतिक शरीर अस्थायी छ, तर चेतना र प्राण अनन्त छन्। रूप परिवर्तन मात्र हो, वास्तविक शक्ति र देवत्व भने निरन्तर रहिरहन्छ।
श्रीकृष्ण डङ्गोल
ती यस प्रकारण छन् : १. संविधानप्रति निष्ठावानस रहेको घोषणा गर्नुपर्नेछ । २. २१ वर्ष पूरा भएको ...
प्रतिक्रिया